segunda-feira, 12 de março de 2012


 La bibliothèque astrologique de Franz Cumont à l’Academia Belgica (Rome)

Catalogue des livres précieux

1. Introduction
2. Catalogue
3. Index des noms et des titres
4. Bibliographie astrologique de Franz Cumont

1. Introduction

Franz Cumont est encore aujourd’hui l’un des plus importants historiens de l’astrologie antique. Parmi plus de trente études consacrées à ce qu’il considérait comme une « théologie scientifique », ses monographies demeurent des travaux de tout premier plan. On peut citer Les religions orientales dans le paganisme romain1, L’Egypte des astrologues2 et bien entendu le cycle de conférences rassemblées en un volume sous le titre Astrology and Religion among the Greeks and Romans3 et dont la version originale française, comprenant deux chapitres inédits, vient d’être redécouverte et éditée par Isabelle Tassignon4. Mais sa contribution la plus fondamentale est peut-être d’avoir initié le grand projet du Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum (CCAG), dont douze tomes, en vingt volumes, ont paru de 1898 à 1953. Fruit d’une collaboration internationale réunissant les meilleurs spécialistes, le CCAG est rapidement devenu un outil de travail incontournable : il recense et décrit les manuscrits grecs d’astrologie conservés dans les grandes bibliothèques européennes et renferme l’édition de nombreux textes et fragments.

On le sait, Franz Cumont légua sa bibliothèque privée à l’Academia Belgica à Rome peu avant sa mort en 1947. Cette bibliothèque constitue un véritable paradis pour le chercheur en histoire de l’astrologie et même en histoire des sciences en général. On y trouve bien entendu le CCAG au complet, mais aussi une collection de travaux de ses contemporains spécialistes de l’histoire de l’astrologie antique et médiévale, comme Franz Boll, Auguste Bouché-Leclercq, Armand Delatte, André-Jean Festugière, Wilhelm Gundel, Ernst Honigmann, Wilhelm Kroll, Fritz Saxl, Viktor Stegemann, Charles Virolleaud, Stefan Weinstock, autant de savants avec lesquels Franz Cumont entretenait des contacts suivis5. Notons aussi les monuments de l’histoire des sciences que sont les huit volumes de l’History of Magic and Experimental Science de Lynn Thorndike (Baltimore-New York, 1923-1958) ou les Mémoires scientifiques de Paul Tannery (éd. J.L. Heiberg et H.G. Zeuthen, 17 vols, Paris, 1912-1950), ainsi que certaines pièces rares, comme la thèse doctorale suédoise d’Emmanuel Svenberg, souvent citée mais devenue pratiquement introuvable aujourd’hui (De latinska lunaria. Text och studier, Göteborg, 1936).

1 Paris, 1906 (Paris, 1929 pour la quatrième édition).
2 Bruxelles, 1937.
3 New York-London, 1912.
4 Astrologie et religion chez les Grecs et les Romains, Bruxelles-Brussel-Rome, 2000.
5 Voir Corinne Bonnet, La correspondance scientifique de Franz Cumont, Bruxelles-Brussel-Rome, 1997.

Mais le fleuron de cette collection est ailleurs. La bibliothèque de Franz Cumont contenait aussi dix-sept éditions anciennes – dont deux incunables – regroupant environ 70 traités latins relatifs à la science des astres. Dans le domaine de l’astronomie, on relève tout d’abord l’Almageste de Ptolémée (Bâle, 1551), l’ouvrage fondamental d’astronomie mathématique jusqu’au XVIIe siècle, ainsi qu’une riche collection des mythographes (Aratus, Hygin, Germanicus, Fulgence, etc.) rassemblée dans deux éditions qui se recouvrent en partie (Bâle, 1570 et Amsterdam, 1681).

 C’est l’astrologie qui est surtout représentée, avec pas moins de 52 traités. Parmi les oeuvres antiques, Cumont possédait quatre copies du Quadripartitum (Tetrabiblos) de Ptolémée (Venise, 1493, qui inclut le commentaire d’Haly Abenrudian; Bâle, mars 1551; Bâle, avril 1551; et Bâle, 1578, accompagnée du commentaire de Jérôme Cardan), ainsi que les commentaires que Porphyre et Proclus ont laissés de cette oeuvre (Bâle, 1559); et les deux seuls ouvrages qui nous soient parvenus de l’Antiquité latine : les Astronomica de Manilius et la Mathesis de Firmicus Maternus (Bâle, avril 1551).

Le reste est constitué surtout des astrologues arabes dans les traductions latines des XIIe et XIIIe siècles. Tout d’abord les grandes sommes que sont l’Introductorius d’Alcabitius (Paris, 1521, avec le commentaire de Jean de Saxe), de loin le traité le plus influent en Occident avec plus de 200 manuscrits conservés ; le De iudiciis astrorum d’Haly Abenragel (Bâle, 1571); le corpus complet de Zael: l’Introductorium, les 50 precepta, le De interrogationibus, le De electionibus et le Liber temporum (Venise, 1493, ainsi qu’une seconde copie du De electionibus dans l’édition de Bâle, 1551); et la collection des traités (originellement hébreux) d’Abraham ibn Ezra : le Principium sapientie, le Liber de rationibus, le De nativitatibus et revolutionibus earum, le De interrogationibus, le De electionibus, le Liber luminarium, le De mundo vel seculo et les Tractatus particulares (Venise, 1507), ainsi que le Liber de nativitatibus du même auteur (Venise, 1485). Viennent ensuite les textes plus spécifiques, consacrés à une branche ou à un aspect particulier de l’astrologie : une sélection des traités de Messahallah: In revolutionibus annorum mundi, Epistola de rebus eclipsium, De receptione planetarum, De significationibus planetarum in nativitate et De cogitationibus (Nuremberg, 1549, ainsi que, pour les trois premiers, Venise 1493, et une troisième copie de l’Epistola de rebus eclipsium dans l’édition de Bâle, 1551); le Liber novem iudicum (Bâle, 1571); les De nativitatibus d’Albubater (Nuremberg, 1540) et d’Omar (Bâle, 1551); le De magnis coniunctionibus d’Albumasar (Venise, 1515); le De horis planetarum de Bethen (Venise, 1493 et Bâle 1551); les Inerratium stellarum significationes mises sous le nom de Ptolémée et deux textes attribués à Hermès : le De revolutionibus nativitatum (Bâle, 1559) et le De stellis beibeniis (Venise, 1493). Enfin, les recueils de sentences astrologiques, souvent intitulés Centiloquium parce que les sentences sont au nombre de cent, existent en plusieurs versions dont la plus ancienne, faussement attribuée à Ptolémée, remonte sans doute à un original arabe. Franz Cumont possédait trois copies de la version du Pseudo-Ptolémée (Venise, 1493, accompagnée du commentaire de Haly Abenrudian; Bâle, mars 1551; et Bâle, avril 1551), les versions d’Hermès et de Bethen (également Venise, 1493), ainsi que les (150) Capitula Almansoris (Venise, 1493 et Bâle, avril 1551). Il faut ajouter à ceci les astrologues de la Renaissance, représentés par Jérôme Cardan, Conrad Dasypodius (Bâle, 1578) et Joachim Camerarius (Nuremberg, 1582).

Enfin, il reste deux volumes qui ne traitent pas à proprement parler de science des astres, mais de magie et de divination. Le premier (Strasbourg, 1625) renferme des traités de magie attribués à Albert le Grand (De secretis mulierum, Liber aggregationis et De mirabilibus mundi) et à Michel Scot (De secretis naturae), et le second (Frankfurt, 1577) un traité sur les rêves mis sous le nom d’Albumasar (Apotelesmata sive de significatis et eventis insomniorum liber).

Cette collection est remarquable car elle regroupe les ouvrages d’astrologie les plus en vogue au Moyen Age et à la Renaissance. Il ne manque peut-être que l’Introductorium maius d’Albumasar6 et les grandes compilations médiévales latines (comme celles de Guido Bonatti, de Léopold d’Autriche et de Jean d’Eschenden), mais ces dernières tirent elles-mêmes leur substance des textes arabes. A l’heure où la grande majorité de ces traités n’ont pas encore reçu d’édition moderne, ces volumes constituent, en dehors des manuscrits, le seul moyen d’accès à ces oeuvres et font de l’Academia Belgica un lieu de travail exceptionnel pour l’historien de l’astrologie. 

6 A consulter maintenant dans l’édition critique (disponible à l’Academia Belgica) de Richard Lemay, Abû Ma‘sar al-Balhi [Albumasar] : Liber introductorii maioris ad scientiam judiciorum astrorum, Napoli, 1995-1996, 9 vols (inclut la version arabe et des deux traductions latines du XIIe siècle).

Le catalogue qui suit décrit succinctement ces dix-sept volumes. Les notices se bornent à l’essentiel, indiquant: (1) la cote sous laquelle le volume est enregistré à l’Academia Belgica (suivie entre parenthèse du lieu et de la date d’édition); (2) le texte figurant en première page du volume (en italique); (3) le lieu, l’éditeur, la date, le nombre de feuillets/pages et le format; et (4) le contenu de l’ouvrage, où les noms d’auteurs et les titres d’oeuvres sont modernisés et uniformisés.

2. Catalogue

C.II.III.298b (Bâle, 1551)

Claudii Ptolemaei Pelusiensis Alexandrini omnia quae extant opera, praeter Geographicam, quam non dissimili forma nuperrime aedidimus : summa cura & diligentia castigata ab Erasmo Oslualdo Schrekhenfuchsio, & ab eodem Isagoica in Almagestum praefatione, & fidelissimis in priores libros annotationibus illustrata, quemadmodum sequens pagina catalogo indicat.

Basileae, in officina Henrichi Petri, mars 1551, [88] + 447 p., in-6°.

 1-332 Ptolémée, Almageste

333-378 Proclus, Hypotyposis astronomicarum positionum

379-438 Ptolémée, Quadripartitum

438-442 Pseudo-Ptolémée, Centiloquium

442-447 Pseudo-Ptolémée, Inerrantium stellarum significationes

 C.II.III..298c (Venise, 1493)

Liber quadripartiti Ptholemei. Centiloquium eiusdem. Centiloquium Hermetis. Eiusdem de stellis beibeniis. Centiloquium Bethem et de horis planetarum. Eiusdem de significatione triplicitatum ortus. Centum quinquaginta propositiones Almansoris. Zahel de interrogationibus. Eiusdem de electionibus. Eiusdem de temporum significationibus in iudiciis. Messahallach de receptionibus planetarum. Eiusdem de interrogationibus. Epistola eiusdem cum duodecim capitulis. Eiusdem de revolutionibus annorum mundi.

Venetiis, per Bonetum Locatellum impensis nobilis viri Octaviani Scot ciuis Modoetiensis, décembre 1493, [2]+152 f., in-8°.

2r-106v Ptolémée, Quadripartitum (avec commentaire de Haly Abenrudian)

107r-116v Pseudo-Ptolémée, Centiloquium (avec commentaire de Haly)

117r-118r Hermès, Centiloquium

118r-119r Hermès, De stellis beibeniis

119r-120r Bethen, Centiloquium

120r Bethen, De horis planetarum (et de ortu triplicitarum)

120v-122r Capitula Almansoris

122v-126r Zael, Introductorium

126r-127r Zael, 50 precepta

127r-138r Zael, De interrogationibus

138v-141v Zael, De electionibus

141v-142v Zael, Liber temporum

143r-148r Messahallah, De receptione planetarum (ou De interrogationibus)

148r-149r Messahallah, Epistola de rebus eclipsium

149r-152r Messahallah, In revolutionibus annorum mundi

 C.III.III.4 (Strasbourg, 1625)

Alberti Magni de secretis mulierum libellus, scholiis Auctus, & a mendis repurgatus. Eiusdem de virtutibus herbarum, lapidum, & animalium quorundam libellus. Item de mirabilibus mundi, ac de quibusdam effectibus causatis a quibusdam animalibus, & cetera. Adjecimus & ob materia similitudinem Michaelii Scoti philosophi, De secreta natura opusculum. Cum Indice Locupletissimo.

Argentorati, Sumptibus Hae edum Lazari Zetzneri, 1625, 342+[10] p., in-8°.

3-127 Pseudo-Albert le Grand, De secretis mulierum

127-166 Pseudo-Albert le Grand, Liber aggregationis (ou Liber secretorum de virtutibus herbarum, lapidum et animalium quorundam)

166-212 Pseudo-Albert le Grand, De mirabilibus mundi

212-342 Pseudo-Michel Scot, De secretis naturae

 C.III.III.117 (Amsterdam, 1681)

Mythographi Latini. C. Jul. Hyginus. Fab. Planciades Fulgentius. Lactantius Placidus. Albricus philosophus. Thomas Munckerus omnes ex libris MSS. partim, partim conjecturis verisimilius emendavit, & commentaris perpetuis, qui instar bibliothecae historiae fabularis esse possint, instruxit. Praemissa est dissertatio de auctore, stylo, aetate mythologiae, quae C. Jul. Hygini Aug. Liberti nomen praefert.

Amstelodami, ex officina Joannis à Someren, 1681, [54]+487+[90]+330+[26], in-8°.

 1-337 Hygin, Fabulae

339-487 Hygin, De astronomia

1-134 Fulgence, Mythologiae

135-184 Fulgence, Liber de expositione Virgillianae

185-300 Lactance, Argumenta metamorphoseon Ovidii

301-330 Albricus, De deorum imaginibus libellus

C.IV.III.21 (Venise, 1485)

Opusculum Abrahe Iudei de nativitatibus cum exemplaribus figuris singulis domibus antepositis. Et magistralis compositio astrolabii Hanrici Bate.

Venetiis, arte et impensis Erhardi Ratdolt de augusta, décembre 1485, [29] f. in-4°.

 a2r-[d6r] Abraham ibn Ezra, Liber de nativitatibus

c5r-[d4r] Henri Bate de Malines, Compositio astrolabii

C.IV.III.24 (Bâle, 1571)

Albohazen Haly filii Abenragel, scriptoris Arabici, de iudiciis astrorum libri octo, doctorum aliquot virorum opera in Latinum sermonem conuersi, postremo autem summa cura & diligenti studio à barbarie uindicati & puritati linguae donati, per Antonium Stupam Rhaetum Praegalliensem. Accessit huic operi hac demum editione, compendium duodecim domorum coelestium, ex clarissimis & uetustissimis authoribus, scilicet, Messahalla, Aomare, Alkindo, Zaele, Albenait, Dorotheo, Iergi, Aristotele & Ptolemaeo, collectum, in quo quid nam e quolibet domiciliorum iudicii sumendum sit, cuiuslibet authoris testimonio, clare ob oculos ponitur. Authore Petro Liechtenstein. Una cum sufficienti indice. Capitum in singulis libris comprehensorum, quo lector quaestionem oblatam facilius inueniat.

Basileae, ex officina Henricpetrina, Mars 1571, [26]+586 p., in-fol.

 1-410 Haly Abenragel, De iudiciis astrorum

411-586 Liber novem iudicum

 C.IV.III.25 (Venise, 1507)

Abrahe Auenaris Iudei astrologi peritissimi in re iudiciali opera ab excellentissimo philosopho Petro de Abano post accuratam castigationem in Latinum traducta. Introductorium quod dicitur principum sapientie. Liber rationum. Liber natiuitatum et reuolutionum earum. Liber interrogationum. Liber electionum. Liber luminarium et est de cognitione diei cretici seu de cognitione cause crisis. Liber coniunctionum planetarum et reuolutionum annorum mundi qui dicitur de mundo uel seculo. Tractatus insuper quidam particulares eiusdem Abrahe. Liber de consuetudinis in iudiciis astrorum et est centiloquium Bethen breue admodum. Eiusdem de horis planetarum [ces deux derniers titres font défaut].

Venetiis, Petrus Lichtenstein, mai 1507, 91 f. (numérotés en chiffres romains), in-4°.

 2r-31v Abraham ibn Ezra, Principium sapientie (ou Liber introductorius)

32r-44r Abraham ibn Ezra, Liber de rationibus

44v-60v Abraham ibn Ezra, De nativitatibus et revolutionibus earum

60v-67r Abraham ibn Ezra, De interrogationibus

67r-71r Abraham ibn Ezra, De electionibus

71v-75v Abraham ibn Ezra, Liber luminarium

76r-85r Abraham ibn Ezra, De mundo vel seculo (ou Tractatus de coniunctionibus et annorum revolutionibus mundanorum)

85r-91v Abraham ibn Ezra, Tractatus particulares

 C.IV.III.26 (Nuremberg, 1540)

Albubatris astrologi diligentissimi, Liber genethliacus, sive de nativitatibus, non solum ingenti rerum scitu dignarum copia, uerum etiam iucundissimo illarum ordine conspicuus.

Norimbergae, apud Ioh. Petreium, 1540, [74] f., in-4°.

a1r-[s6r] Albubater, De nativitatibus

C.IV.III.27 (Venise, 1515)

Albumasar de magnis coniunctionibus annorum revolutionibus ac eorum profectionibus, octo continens tractatus.

Venetiis, Mandalo et expensis Melchiorem Sessa, per Iacobum Pentium de Leucho, mai 1515, [94] f., in-8°.

 a2r-[m6r] Albumasar, De magnis coniunctionibus

C.IV.III.28 (Paris, 1521)

Alcabitii ad magisterium iudiciorum astrorum isagoge, commentario Ioannis Saxonii declarata. Parisiis, Vaenundatur a Simone Colinaeo apud scholas decretorum, juillet 1521, 94 f., in-8°.

1v-29v Alcabitius, Introductorius

29v-94r Jean de Saxe, Commentum super textu Alcabitii

C.IV.III.30 (Frankfurt, 1577)

Apomasaris apotelesmatica siue de significatis et eventis insomniorum, ex Indorum, Persarum, Aegyptiorum disciplina. Depromptus ex Io. Sambuci V.C. bibliotheca liber, Io. Leunclaio interprete.

Francofurti, Excudebat Andreas Wechelus, 1577, [14]+405+[10] p., in-8°.

 1-405 (Pseudo- ?)Albumasar, Apotelesmata sive de significatis et eventis insomniorum liber

 C.IV.III.34 (Nuremberg, 1582)

Astrologica. Quorum titulos uersa pagella indicabit. H. Eob. Hessi. [p. 1, 2e partie: Ioachimus Camerarius Andreae Perlachio praestanti astrologo s.].

Norimbergae, apud Io. Petreium, 1582, [12]+46+55 p., in-4°.

1-46 Joachim Camerarius, Astrologica [texte grec]

1-55 Joachim Camerarius, Astrologica [texte latin]

 C.IV.III.65 (Nuremberg, 1549)

Messahalae antiquissimi inter Arabes astrologi, libri tres, nunc primum illustris principis ac domini D. Georgii Ernesti comitis Hennenbergensis celebri famae ac gloriae dicati, & editi a Ioachimo Hellero Noribergensium Mathematico. Liber primus de reuolutione annorum mundi. Liber secundus, de significatione planetarum in natiuitatibus. Liber tertius, de receptione. Singulorum librorum capita initis ipsorum praefixa inuenies.

Norimbergae, apud Ioannem Montanum & Ulricum Neuberum, 1549, [70] f., in-4°.

 Bir-Fiiv Messahallah, In revolutionibus annorum mundi

Fiiir-Giiiv Messahallah, Epistola de rebus eclipsium

[Givr]-Liir Messahallah, De significationibus planetarum in nativitate

Liir-Liiiv Messahallah, De cogitationibus

[Livr]-Riiiv Messahallah, De receptione planetarum (ou De interrogationibus)

 C.IV.III.96 (Bâle, 1578)

Hieronymi Cardani, In Cl. Ptolemaei De astrorum iudiciis, aut (ut vulgo appellant) quadripartitae constructionis Lib. IIII, commentaria, ab autore postremum castigata, & locupletata. His accesserunt, eiusdem Cardani, De septem erraticarum stellarum qualitatibus atque uiribus liber posthumus, ante non uisus. Geniturarum item XII ad hanc scientiam recte exercendam obseruatu utilium, exempla. Item, Cunradi Dasypodii, mathematici Argent., Scholia et resolutiones seu tabulae in lib. IIII apotelesmaticos Cl. Ptolemaei, una cum
aphorismis eorundem librorum. Denique breuis explicatio astronomici horologi Argentoratensis, ad ueri & exacti temporis inuestigationem extructi.

Basileae, ex officina Henricpetrina, septembre 1578, [16]+838 p. [les p. 513-600 et 761-762 sont manquantes], in-8°.

1-94 Jérôme Cardan, De septem Erraticis stellis liber

97-510 Ptolémée, Quadripartitum (avec commentaire de Jérôme Cardan)

601-715 Jérôme Cardan, Geniturarum exempla

717-758 Conrad Dasypodius, Scholia in Claudii Ptolemaei quatuor libros apotelesmaticos

764-832 Conrad Dasypodius, IIII libros Cl. Ptolemaei, De astrorum iudiciis siue Apotelesmaticos, Resolutiones

833-838 Conrad Dasypodius, Aphorismi astrologici ad lectionem Apotelesmaton Ptolomaei

 C.IV.III.97 (Bâle, 1551)

Iulii Firmici Materni Iunioris Siculi V.C. ad Mavortium Lollianum, Astronomicon libri VIII, per Nicolaum Prucknerum astrologum nuper ab innumeris mendis uindicati.His accesserunt, Claudii Ptolemaei Pheludiensis Alexandrini [apotelesmaton] quod Quadripartitum uocant, lib. IIII. De inerrantium stellarum significationibus, lib. I. Centiloquium eiusdem. Ex Arabis et Chaldaeis: Hermetis uetustissimi astrologi centum aphoris. lib. I. Bethen Centiloquium. Eiusdem de horis planetarum liber alius. Almanzoris astrologi propositiones ad Saracenorum regem. Zahelis Arabis de electionibus lib. I. Messahalah de ratione circuli & stellarum, &
qualiter in hoc seculo operentur, lib. I. Omar de natiuitatibus. Marci Manilii poetae disertissimi Astronomicon lib. V. Postremo, Othonis Brunfelsii de diffinitionibus & terminis astrologiae libellus isagogicus.

Basileae, per Ioannem Hervagium, avril 1551, [12]+244+227 p. [pages numérotées 98, 109- 112, 115, 114-115, 106- dans la 2e partie mais sans que le texte en soit affecté; les textes concernés sont marqués d’un astérisque * ci-dessous], in-6°.

 1-244 Firmicus Maternus, Mathesis

1-74 Ptolémée, Quadripartitum

74-78 Pseudo-Ptolémée, Centiloquium

79-84 Pseudo-Ptolémée, Inerrantium stellarum significations

85-89 Hermès, Centiloquium

89-93 Bethen, Centiloquium

*93-110 Capitula Almansoris

110-112 Bethen, De horis planetarum (et de ortu triplicitarum)

*112-114 Zael, De electionibus

115-118

Messahallah, Epistola de rebus eclipsium

118-143 Omar, De nativitatibus

144-224 Manilius, Astronomica

 C.IV.III.98 (Bâle, 1570)

C. Iulii Hygini, Augusti liberti, fabularum liber, Ad omnium poetarum lectionem mire necessarius, & nunc denuo excusus. Eiudem poeticon astronomicon libri quatuor. Quibus accesserunt similes argumenti. Palaephati De fabulosis narrationibus liber I. F. Fulgentii Placiadis episcopi Carthaginensis mythologiarum libri III. Eiusdem De uocum antiquarum interpretatione liber I. Phurnuti De natura deorum, siue poeticarum fabularum allegoricis, speculatio. Albrici philosophi de deorum imaginibus liber. Arati [Phaenomena] fragmentum,
Germanico Caesare interprete. Eiusdem Phaenomena graece, cum interpretatione Latina. Procli De sphaera libellus, Graece & Latine. Index rerum & fabularum, in his omnibus scitu dignarum, copiosissimus.

Basileae, ex officina Hervagiana, per Eusebium Episcopum, août 1570, [8]+251+[26] p., in-6°.

 1-54 Hygin, Fabulae

54-101 Hygin, De astronomia

102-118 Palaephatus, De non credendis fabulosis narrationibus opusculum

119-142 Fulgence, Mythologiae

142-145 Fulgence, Vocum antiquarum interpretatio

145-164 Phornutus, Speculatio de deorum natura

164-170 Albricus, De deorum imaginibus libellus

171-199 Germanicus, Aratea

200-241 Aratus, Phaenomena [textes grec et latin]

243-251 Proclus, Sphaera [textes grec et latin]

 C.IV.III.102 (Bâle, 1559)

(…). In Claudii Ptolemaei Quadripartitum enarrator ignoti nominis, quem tamen Proclum fuisse quidam existimant. Item (…). Porphyrii philosophi introductio in Ptolemaei opus de effectibus astrorum. Praeterea Hermetis philosophi de revolutionibus nativitatum libri duo, incerto interprete.

Basileae, ex officina Petriana, septembre 1559, [24]+279 p., in-6°.

 1-180 Proclus, <Commentaire sur le Quadripartitum de Ptolémée> (textes grec et latin)

181-204 Porphyre, Introductio in Claudii Ptolomaei opus de effectibus astrorum

205-279 Hermès, De revolutionibus nativitatum

3. Index des noms et des titres

[Anonyme,] Capitula Almansoris: C.II.III.298c; C.IV.III.97
[Anonyme,] Liber novem iudicum: C.IV.III.24

 Abraham ibn Ezra, De electionibus: C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, De interrogationibus: C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, De mundo vel seculo (ou Tractatus de coniunctionibus et annorum revolutionibus mundanorum) : C.IV.III.2
Abraham ibn Ezra, De nativitatibus et revolutionibus earum: C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, Liber de nativitatibus: C.IV.III.21
Abraham ibn Ezra, Liber de rationibus: C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, Liber luminarium: C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, Principium sapientie (ou Liber introductorius): C.IV.III.25
Abraham ibn Ezra, Tractatus particulares: C.IV.III.25
Albert le Grand (Pseudo-), De mirabilibus mundi: C.III.III.4
Albert le Grand (Pseudo-), De secretis mulierum: C.III.III.4
Albert le Grand (Pseudo-), Liber aggregationis (ou Liber secretorum de virtutibus herbarum, lapidum et animalium quorundam): C.III.III.4
Albricus, De deorum imaginibus libellus: C.III.III.117 ; C.IV.III.98
Albubater, De nativitatibus: C.IV.III.26
Albumasar (?), Apotelesmata sive de significatis et eventis insomniorum liber: C.IV.III.30
Albumasar, De magnis coniunctionibus: C.IV.III.27
Alcabitius, Introductorius: C.IV.III.28
Aratus, Phaenomena [textes grec et latin]: C.IV.III.98

Bethen, Centiloquium: C.II.III.298c; C.IV.III.97
Bethen, De horis planetarum (et de ortu triplicitarum): C.II.III.298c; C.IV.III.97

 Conrad Dasypodius, Scholia in Claudii Ptolemaei quatuor libros apotelesmaticos: C.IV.III.96
Conrad Dasypodius, IIII libros Cl. Ptolemaei, De astrorum iudiciis siue Apotelesmaticos, Resolutiones: C.IV.III.96
Conrad Dasypodius (?), Aphorismi astrologici ad lectionem Apotelesmaton Ptolomaei: C.IV.III.96

 Firmicus Maternus, Mathesis: C.IV.III.97
Fulgence, Liber de expositione Virgillianae: C.III.III.117
Fulgence, Mythologiae: C.III.III.117; C.IV.III.98
Fulgence, Vocum antiquarum interpretatio: C.IV.III.98

 Germanicus, Aratea: C.IV.III.98

 Haly Abenragel, De iudiciis astrorum: C.IV.III.24
Haly Abenrudian, <Commentaire sur le Quadripartitum de Ptolémée> (cf. Ptolémée)
Henri Bate de Malines, Compositio astrolabii: C.IV.III.21
Hermès, Centiloquium: C.II.III.298c; C.IV.III.97
Hermès, De revolutionibus nativitatum: C.IV.III.102
Hermès, De stellis beibeniis: C.II.III.298c
Hygin, De astronomia: C.III.III.117; C.IV.III.98
Hygin, Fabulae: C.III.III.117; C.IV.III.98

 Jean de Saxe, Commentum super textu Alcabitii: C.IV.III.28
Jérôme Cardan, De septem Erraticis stellis liber; C.IV.III.96
Jérôme Cardan, Geniturarum exempla: C.IV.III.96
Jérôme Cardan, <Commentaire sur le Quadripartitum de Ptolémée> [cf. Ptolémée]
Joachim Camerarius, Astrologica [textes grec et latin]: C.IV.III.34

 Lactance, Argumenta metamorphoseon Ovidii: C.III.III.117

Manilius, Astronomica: C.IV.III.97
Messahallah, De cogitationibus; C.IV.III.65
Messahallah, De receptione planetarum (ou De interrogationibus): C.II.III.298c; C.IV.III.65
Messahallah, De significationibus planetarum in nativitate; C.IV.III.65
Messahallah, Epistola de rebus eclipsium: C.II.III.298c ; C.IV.III.65; C.IV.III.97
Messahallah, In revolutionibus annorum mundi: C.II.III.298c; C.IV.III.65
Michel Scot (Pseudo-), De secretis naturae: C.III.III.4

 Omar, De nativitatibus: C.IV.III.97

Palaephatus, De non credendis fabulosis narrationibus opusculum: C.IV.III.98
Phornutus, Speculatio de deorum natura: C.IV.III.98
Porphyre, Introductio in Claudii Ptolomaei opus de effectibus astrorum [textes grec et latin]: C.IV.III.102
Proclus, <Commentaire sur le Quadripartitum de Ptolémée> [textes grec et latin]: C.IV.III.102
Proclus, Sphaera [textes grec et latin]: C.IV.III.98
Proclus, Hypotyposis astronomicarum positionum: C.II.III.298b
Ptolémée, Almageste: C.II.III.298b
Ptolémée, Quadripartitum: C.II.III.298b ; C.IV.III.97
Ptolémée, Quadripartitum (avec commentaire de Haly Abenrudian): C.II.III.298c
Ptolémée, Quadripartitum (avec commentaire de Jérôme Cardan): C.IV.III.96
Ptolémée (Pseudo-), Centiloquium : C.II.III.298b; C.IV.III.97
Ptolémée (Pseudo-), Centiloquium (avec commentaire de Haly): C.II.III.298c
Ptolémée (Pseudo-), Inerrantium stellarum significationes: C.II.III.298b; C.IV.III.97

 Zael, De electionibus: C.II.III.298c; C.IV.III.97
Zael, De interrogationibus: C.II.III.298c
Zael, Introductorium: C.II.III.298c
Zael, Liber temporum: C.II.III.298c
Zael, 50 precepta: C.II.III.298c

 4. Bibliographie astrologique de Franz Cumont

 «L’éternité des empereurs romains», in Revue d’Histoire et de Littérature Religieuses, 1, 1896, p. 435-452

«L’astrologue Palchos», in Revue de l’Instruction Publique en Belgique, in 40, 1897, p. 1-12

Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum, éd. F. Cumont, F. Boll, e.a., Bruxelles, 1898-1953, 12 tomes en 20 vols.

[avec C. Jullian], «A propos du calendrier astrologique des Gaulois», in Revue des Etudes Anciennes, 1902, p. 298-299

[avec P. Stroobant] «La date où vivait l’astrologue Julien de Laodicée», in Bulletin de l’Académie Royale de Belgique, Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques, 1903, p. 554-574

«La polémique de l’Ambrosiaster contre les païens», in Revue d’Histoire et de Littérature Religieuses, 8, 1903, p. 417-440

 «L’astrologie et la magie dans le paganisme romain», in Revue d’Histoire et de Littérature Religieuses, 11, 1906, p. 24-55 (réimpr. in Les religions orientales dans le paganisme romain, Paris, 1929, 4e éd., p. 196 et suivantes)

«Jupiter summus exsuperantissimus» in Archiv für Religionswissenschqft, 9, 1906, p. 323-336

 «L’ascension des âmes à travers les éléments représentés sur un cippe funéraire», in Jahreshefte des Österreiches Archaeologisches Institut, 12, 1909, p. 213-214

 «Comment les Grecs connurent les tables lunaires des Chaldéens», in Florilegium Melchior de Vogüé, Paris, 1909, p. 159-165

 «Le mysticisme astral dans l’Antiquité», in Bulletin de l’Académie Royale de Belgique, Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques, 1909, p. 256-286

«La plus ancienne géographie astrologique», in Klio, 9, 1909, p. 263-273

 «La théologie solaire du paganisme romain», in Mémoires de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 12, 1909
«Babylon und die griechische Astronomie», in Neue Jahrbucher, 27, 1911, p. 1-10

 Astrology and Religion among the Greeks and Romans, New York-London, 1912, 208 p. (version française originale éditée par I. Tassignon, Astrologie et religion chez les Grecs et les Romains, Bruxelles-Rome, 2000, 174 p.)

«Fatalisme astral et religions antiques», in Revue d’Histoire et de Littérature Religieuses, 3, 1912, p. 513-543

«Les anges du paganisme», in Revue de l’Histoire des Religions, 72, 1915, p. 159-182

«Astrologica», in Revue Archéologique, 5, 1916, p. 1-22

 «Astrologues romains et byzantins. Balbillus, Antiochus et Rhetorius», in Mélanges d’Archéologie et d’Histoire de l’Ecole Française de Rome, 37, 1917-1918, p. 33-54

 «Ecrits hermétiques, I : sur les douze lieux de la sphère», in Revue de Philologie, de Littérature et d’Histoire Anciennes, 42, 1918, p. 63-79

«Ecrits hermétiques, II : le médecin Thessalus et les plantes astrales d’Hermès Trismégiste», in Revue de Philologie, de Littérature et d’Histoire Anciennes, 42, 1918, p. 85-108

«Un mythe pythagoricien chez Posidonius et Philon», in Revue de Philologie, de Littérature et d’Histoire Anciennes, 43, 1919, p. 78-85

«Zodiacus», in Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, éd. Ch. Daremberg, E. Saglio, V, Paris, 1919, p. 1046-1062

«Jupiter Héliopolitain et les divinités des planètes», in Syria, 2, 1921, p. 40-46

«La fin du monde selon les mages occidentaux», in Revue de l’Histoire des Religions, 103, 1931, p. 29-96

«Antiochos d’Athènes et Porphyre», in Annuaire de l’Institut de Philologie et d’Histoire Orientales ( = Mélanges Bidez), 2, 1933-1934, p. 135-156

 «Adonis et Canicule», in Syria, 16, 1935, p. 46-50

«Les noms des planètes chez les Grecs», in L’Antiquité Classique, 4, 1935, p. 5-45

«Les ‘Prognostica de decubitu’ attribués à Galien», in Bulletin de l’Institut Historique Belge de Rome, 15, 1935, p. 119-131

«L’Egypte des Ptolémées d’après les astrologues», in Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1937, p. 226-227

L’Egypte des astrologues, Bruxelles, 1937

«Deux monuments funéraires romains à symboles astraux», in Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1939, p. 449

«Les mystères de Samothrace et l’année caniculaire», in Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1943, p. 469

[avec J. Bidez] Les mages hellénisés, Zoroastre, Ostanès et Hystape, Paris, 1938

Lux perpetua, Paris, 1949